در کتاب معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانان اثر دونالدن ویلبر  درباره بناهای تاریخی بسطام چنین آمده است:

قریه کوچک بسطام، کمی خارج از جاده تهران و مشهد در شش کیلومتری شمال شهر شاهرود  قرار دارد.

در حوالی قریه دو گروه ساختمانی در مجاورت یکدیگر وجود دارد که بعضی از عناصر آنها متعلق به زمان مغول است که عبارت باشند از ناحیه مقبره بایزید و مسجد جامع که در کنار آن مقبره برجی معظمی وجود دارد در کتاب «بررسی هنر ایران» شرح این ساختمان، که از گزارشهای مسافران و سیاحان اخذ شده، داده شده است. در این شرح مختصر فقط خصوصیات عمده آنها ذکر گردیده ولی باید در نظر داشت که ساختمانهای این محل شایسته آن است که جداگانه در کتابی مورد بحث قرار گیرد.

ساختمان مرقد بایزید ممکن است چندی بعد از مرگ آن مرد مقدس در اواخر قرن نهم میلادی (سوم هجری) صورت گرفته باشد(۳) آثار مختصری از بقایای دیوار دوره سلجوقی در این ناحیه مشهود است. یک مناره موجود است که متعلق به دوره سلجوقی است و همچنین مسجد این ناحیه از همان دوره است، زیرا قسمتی از دیوار آن، که حاوی تاریخ ۵۱۴ هجری (۱۱۲۰ میلادی) است باقی مانده است.

ساختمانهای اضافی در اوایل دوره ایلخانی انجام یافته و خانیکف Khanikoff از محرابی نام می برد که تاریخ ۶۶۰ هجری (۱۲۶۲ میلادی) بوده و عمل «محمد بن احمد» نوشته شده است، ولی اکنون در محل خود نیست. بعدا در همین دوره ابنیه مفصل تری در دو زمان مختلف ساخته شد. شخصی به نام محمد بن الحسین ابی طالب دامغانی که درکتیبه نام او به عنوان مهندس و معمار و گچ کار برده شده است، ظاهر متصدی عملیات ساختمانی زیارتگاه و سایر ابنیه بوده است. در کتیبه ای به تاریخ ۷۰۲ هجری (۱۳۰۲ میلادی) گفته شده است که برادرش حاجی کمک و دستیار او بوده است. در زمان سلطنت غازان خان مسجد واقع در محیط زیارتگاه تعمیر و با گچ کاری تزیین و محراب عالی به امضای محمد بن الحسین مورخ ۶۹۹ هجری (۱۲۹۹ میلادی) در آن ساخته شد. در کتیبه محراب و گچ بری آن نام غازان خان و برادرش اولجایتو، که در آن موقع حاکم خراسان بود، برده شده است.

در دوره دوم ساختمانی شاید محوطه این ناحیه زیارتگاه ساخته شده باشد، ولی فقط دو قسمت است که می توان به طور حتم به آن دوره نسبت داد. یکی از آنها سر در ورودی و راهروی سمت مشرق دستگاه است و دیگری ایوانی است که در آن سمت صحن، در مقابل راهروی ورودی، ساخته شده است.

سر در ورودی دارای نقشه مرسوم و نیمه گنبد است که با مقرنس کاری گچی پر شده است. سطوح همه دیوارها با طرحهای سفالی از قطعات العابدار و قسمتهایی از سفال بی لعاب برجسته پوشیده شده است. این سفال با سفال هم عصر خود، که در مغرب ایران به کار رفته از لحاظ نوع اختلاف دارد. در مغرب سفال در طرحهای مشبک هندسی به کار رفته و واحدهای آن مربع و مستطیل و مثلث است. در بسطام طرحها أساسا باریکه یا حاشیه عناصر به هم پیوسته است و قطعات جداگانه متوازی السطوح یا اشکال پیچیده دیگر است. بعضی از قطعات، نقوش برجسته قالبی دارند و رنگ سفال لعابی آبی آنها تیره تر و ناصاف تر از مغرب ایران است. دیوار راهروی پشت سر در ورودی با گچ بری سفید که در آن طرح آجری به کار رفته، پوشیده شده است، در یکی از حاشیه های گچ بری نام اولجایتو و تاریخ ۷۱۳ هجری (۱۳۱۳ میلادی) دیده می شود و در آن قید شده است که عمل محمد بن الحسین می باشد.

سر در وصل به راهرو و بنابراین در همان تاریخ ساخته شده است.

ایوانی که در آن طرف صحن، مقابل مدخل، واقع است، دارای تزیین سفالی شبیه به سر در ورودی است. از محل و موقعیت نسبی آن می توان تصور کرد که مدخل صحن دیگری بوده است که اکنون اثری از آن

وجود ندارد.

دستگاه ساختمانی که در جنوب زیارتگاه بایزید واقع و مرکب از برج و مسجد جامع است، از قرار معلوم در یک زمان، در دوره سلطنت غازان خان ساخته شده و محل برج قبل از آغاز ساختمان مسجد تعیین شده بوده است.

برج، که قسمت خارجی آن لبه دار و مضرس است، خیلی شبیه برج علاءالدین در ورامین است ولی به خوبی آن سالم نمانده است.

در بالای لبه ها در حاشیه کتیبه دار یا سفال دور بنا ساخته شده است و روی آن خوانده شده است.

فریزر Frazer از کتیبه ای بالای در ورودی برج که تاریخ ۷۰۰ هجری (۱۳۰۰ میلادی) داشته نام می برد ولی احتمال کلی می رود که این همان کتیبه سر در مسجد جامع باشد که هنوز در محل خود موجود است و عبارت آخر کتیبه از این قرار است «… در نیمه ماه شوال سنه… ۷۰۰…)

مسجد جامع که مستقیما در مقابل برج ساخته شده، شامل صحنی است که دور آن در سمت مشرق شبستان و در سه طرف دیگر راهرو و دهنه است، در سمت جنوب صحن طاقهای متقاطع سه دهنه دارای رأس شکسته هستند که از خصوصیات کلی آن دوره است و بر دیوار دهنه مرکزی محراب گچ بری شده عالی وجود دارد.

بر تزیین گچ بری این ناحیه و در بالای در برج تاریخ ۷۰۲ هجری (۱۳۰۳ میلادی) و ۷۰۶ هجری (۱۳۰۶ میلادی) نقش است.

طرح هندسی گچ بری شخص را به یاد تزیین سفال سر در ورودی مقبره می اندازد.